Sự hình thành và ra đời của Vịnh Hạ Long gắn liền với những câu chuyện truyền thuyết của dân chài đất Việt. Với mỗi địa điểm gắn với một sự tích khác nhau, tất cả tạo nên một dai thoại được truyền từ đời này sang đời khác. Về một Vịnh Hạ Long có bề dày lịch sử được nhiều du khách trong cả trong và ngoài nước biết đến.
1. Truyền thuyết hang Đầu Gỗ
Truyền thuyết về hang Đầu Gỗ kể rằng trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên – Mông. Trần Hưng Đạo đã cho chuẩn bị nhiều cọc gỗ lim ở đây, đẽo nhọn để cắm xuống lòng sông Bạch Đằng. Vì còn rất nhiều mẩu gỗ sót lại nên dân chài đã gọi tên là hang Đầu Gỗ. Lại có truyền thuyết khác cho rằng, đây chính là nơi Trần Hưng Đạo cho giấu các cọc gỗ lim để chuẩn bị cho trận chiến Bạch Đằng. Nên dân chài gọi là hang Giấu Gỗ, lâu dần gọi chệch đi thành hang Đầu Gỗ. Đây có thể nói là hang động đẹp nhất Vịnh Hạ Long, rất nhiều những du khách đến đây và được nghe về câu chuyện truyền thuyết này. Nó làm cho hang động này càng trở nên quyến rũ và thu hút hơn bao giờ hết.
2. Sự tích hang Trinh Nữ – hang Trống
Truyền thuyết trên Vinh Ha Long kể rằng: Xưa có một người con gái vạn chài xinh đẹp, nhà nghèo, gia đình cô phải đi làm thuê cho tên chủ cai quản vùng đánh cá. Thấy cô xinh đẹp, hắn ép gia đình cô gả cô làm vợ bé cho hắn. Cô gái không chịu vì cô đã có người yêu, chàng trai đó đang ra khơi đánh cá để chuẩn bị cho ngày cưới của họ. Không làm gì nổi cô, tên địa chủ đã đày cô ra đảo hoang. Đói lả và kiệt sức, trong một đêm mưa gió, cô gái đã hoá đá nơi đây. Biết tin cô gặp nạn, chàng trai mải miết bơi thuyền đi tìm cô. Giông bão ập đến khiến thuyền chàng vỡ nát, chàng dạt lên một đảo hoang.
Vẻ đẹp bên trong hang Trinh Nữ – hang Trống
Trong ánh chớp, chàng nhìn ra phía xa và nhận ra cô gái nhưng những lời chàng gọi đã bị gió cuốn đi. Chàng dùng hòn đá đập vào vách núi báo cho nàng biết rằng chàng đã đến. Chàng gõ khi máu trên tay chảy đầm đìa, tới khi kiệt sức và chàng hoá đá. Nơi cô gái hoá đá là hang Trinh Nữ, nay trước cửa hang còn có pho tượng đá của cô. Đối diện với hang Trinh Nữ là hang Trống (còn được gọi là hang Con Trai) là nơi chàng trai đã hoá đá. Bức tượng chàng trai hoá đá đang quay mặt về phía hang Trinh Nữ vẫn còn đến ngày nay.
3. Câu chuyện về hang Hanh
Hang Hanh – hang động dài nhất trên Vịnh Hạ Long, tên gọi không liên quan đến truyền thuyết. Nhưng lại có câu chuyện rằng xưa có 3 cô gái xinh đẹp đi thuyền vào hang chơi. Mải ngắm cảnh, nước triều lên, thuyền không ra được khiến cả 3 cô chết đuối. Thương cảm, dân chài Hạ Long đã lập miếu thờ. Nay ngoài cửa hang vẫn còn ngôi miếu nhỏ, gọi là miếu “Ba Cô”, nghe nói rất thiêng. Nếu bạn có dịp đi du lịch Vịnh Hạ Long, hãy đến hang Hanh để tham quan miếu Ba Cô và nghe về những câu chuyện xung quanh ngôi miếu nhỏ.
4. Truyền thuyết Cát Bà – Cát Ông
Đảo Cát Bà – Cát Ông trên Vịnh Hạ Long
Theo truyền thuyết địa phương thì tên Cát Bà ban đầu là Các Bà. Vì có một thời các bà, các chị ở đây đứng ra lo việc hậu cần cho các ông đánh giặc trên một hòn đảo có tên là đảo Các Ông (Cát Ông). Các Bà sau đó được đọc chệch là Cát Bà. Lại có câu chuyện thú vị khác rằng, thời Trần, Trần Hưng Ðạo đã chọn vùng biển Ðông Bắc này làm nơi tập kết, luyện quân, tích trữ lương thảo. Hang Giấu Gỗ là nơi quân ta cất giấu những chiếc cọc gỗ, còn vùng biển phía vịnh Lan Hạ là nơi tích trữ lương thảo, chăm sóc y tế, là khu vực do Các Bà cai quản. Các Bà sau gọi chệch thành Cát Bà như ngày nay…